Whistleblowing to pojęcie, które z roku na rok zyskuje na popularności. Doczekało się już wielu definicji. Niektórzy te praktykę uznają za dodatkowy i niepotrzebny obowiązek, inni dopatrują się w niej szansy na prowadzenie uczciwego i etycznego biznesu.
W najprostszym ujęciu definicyjnym mianem whistleblowingu określa się raportowanie przez obecnych i byłych pracowników o nielegalnych, nieuczciwych lub nieetycznych praktykach, których dopuścili się ich pracodawcy. Procedura ta wzbudza wiele kontrowersji. Jedni dają na nią pełne przyzwolenie, inni tolerują ją jedynie warunkowo, a jeszcze inni pokazują w stosunku do niej wyraźną krytykę. Sprawdziliśmy, czym faktycznie jest whistleblowing, jak prawidłowo stosować go w praktyce i czy naprawdę jest potrzebny!
Whistleblowing – definicja międzynarodowa
Stosowanie whistleblowingu jest ostatnio coraz popularniejszą praktyką. Z tego też względu instytucja doczekała się wielu zarysów definicyjnych. Zgodnie ze zdaniem Międzynarodowej Organizacji Pracy, whistleblowing jest ,,raportowaniem o nielegalnych, niewłaściwych, niebezpiecznych lub nieetycznych praktykach pracodawców”. Autorki jednej z pierwszych publikacji w tej materii dodają jeszcze, że wyżej wspomniane raportowanie powinno się odbywać w stosunku do osób lub organizacji, które są w stanie przedsięwziąć odpowiednie działania w tym zakresie.
W praktyce whistleblowing oznacza informowanie odpowiednich instytucji o szeroko pojętych nadużyciach, które mają miejsce w organizacjach. Najczęściej mowa tutaj o wykroczeniach, jakich dopuszczają się pracodawcy w stosunku do swoich pracowników, a te mają miejsce najczęściej w dużych korporacjach.
Whistleblowing a prawo
Na początku pojawienia się praktyk whistleblowingowych, prawo ich nie regulowało zupełnie. Obecnie obserwuje się znaczny rozwój regulującego je ustawodawstwa.
Unia Europejska
Na uwagę zasługuje szczególnie Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej numer 2019/1937 z dnia 23. października 2019 roku w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Na jej wdrożenie do wewnętrznego ustawodawstwa państwa członkowskie miały dwa lata.
Istota stworzenia aktu o randze unijnej polegała na opracowaniu odpowiednich procedur, które umożliwiałyby proste i bezpieczne dokonywanie zgłoszeń tak, aby zapewnić jak największy komfort dla sygnalistów, a więc osób zgłaszających naruszenia we własnej firmie.
Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna
W roku 2021 Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna wydała w tym zakresie normę ISO 37002 dotyczącą zarządzania systemami zgłaszania nieprawidłowości.
Polska
Polska nie tylko zaimplementowała do własnego ustawodawstwa dyrektywę unijną, ale również cały czas rozszerza zakres unormowań w tym zakresie. Przykładem może być poradnik w zakresie przeciwdziałania nadużyciom finansowym w ramach projektów z Programu Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 wydany przez Ministerstwo Rozwoju lub program specjalnie dedykowany sygnalistom opracowany przez Urząd Ochrony Konsumentów i Konkurencji. Dodatkowo należałoby wspomnieć o ustawie o zmianie ustawy o ofercie i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych oraz projekcie ustawy o jawności życia publicznego i nowelizacji ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
Kim jest whistleblower?
Dosłowne tłumaczenie słowa ,,whistleblower” oznacza ,,osobę dmuchającą w gwizdek”. Whistleblower nazywany jest również sygnalistą. To osoba, która sygnalizuje i zgłasza zachowania niezgodne z prawem i nieetyczne, których dopuścił się jej pracodawca lub były pracodawca. W wolnym tłumaczeniu można by użyć polskiego słowa ,,donosiciel”, ale nie robi się tego, gdyż w odbiorze społecznym kojarzone jest ono czysto pejoratywnie.
Whistleblowerem najczęściej jest pracownik lub były pracownik danej organizacji, ale może nim być również” konkurencja, klient, osoba pozostawająca anonimową, akcjonariusz, sprzedawca lub sprawca.
Historia whistleblowingu
Whistleblowing swoje początki ma w czasach wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych. Wówczas uchwalono ustawę dotyczącą konieczności informowania państwa o nadużyciach w biznesie. Chodziło tutaj głównie o firmy zbrojeniowe i walkę z nielegalnymi dostawcami broni.
Od 1912 roku w Stanach Zjednoczonych funkcjonuje specjalna uchwała ochraniająca dane osób pracujących w urzędach federalnych, które ujawniały nielegalne praktyki stosowane przez swoich pracodawców. Obecnie została ona rozszerzona na pracowników w sektorach: energii nuklearnej, transportu lotniczego, ochrony środowiska, ochrony zdrowia.
Rok 1986 uznaje się za przełomowy, ponieważ wówczas wprowadzona została nagroda dla whistleblowserów. Wynosiła ona od 10 do 30% uzyskanych odszkodowań od sprawców nadużyć.
Za najważniejszy dotychczas akt prawny regulujący kwestię whistleblowingu uznaje się ustawę Whistleblower Protection Act, która weszła w życie w 1989 roku. Na jej łamach zostały określone ramowe warunki i wytyczne informowania o nieprawidłowościach mających miejsce w korporacjach i instytucjach publicznych.
Jak przebiega ochrona danych pozyskanych z whistleblowingu?
Europejski Inspektor Ochrony Danych (EIOD) określił procedurę zgłaszania naruszeń. Najistotniejszą kwestią jest tutaj zapewnienie poufności otrzymanych informacji oraz ochrona tożsamości sygnalistów oraz osób zaangażowanych. Niedopuszczalnym jest ujawnianie danych przekazanych przez sygnalistów bez ich wyraźnej zgody.
Dodatkowo EIOD określa zasadę minimalizacji danych, co oznacza dążenie do maksymalnego zawężenia zakresu pozyskiwanych danych do tych absolutnie niezbędnych dla realizacji założonego celu.
Organizacja, która pozyskała i przetwarza dane od sygnalisty taje się ich administratorem w świetle ustawy o RODO. Spoczywa na niej szereg obowiązków, a szczególnie obowiązek informacyjny.
Przetwarzane w ramach whistleblowingu dane nie powinny zostać udostępnione podmiotom trzecim, za wyjątkiem podmiotów o kompetencjach odbiorcy oznaczonego, na przykład: Policji, prokuratury czy właściwych organów skarbowych.
Cechy whistleblowingu
Whistleblowing charakteryzuje się czterema podstawowymi cechami:
- pracownik dokonuje niespodziewanego odkrycia, które nosi znamiona nadużycia lub przestępstwa;
- whistleblower dokonuje donosu, którego pobudkami są szlachetne zamiary, kieruje się wyłącznie dobrem firmy i dążeniem do sprawiedliwości, nie perspektywa osiągnięcia własnych korzyści;
- informator podnosi alarm, najczęściej najpierw wewnętrzny, a kiedy ten nie jest skuteczny, to zewnętrzny;
- osoba alarmująca staje się zagrożona, ponieważ ujawnienie przestępstwa lub nadużycia mającego miejsce w organizacji może spotkać się z niezadowoleniem ze strony kierownictwa i skutkować utratą pracy lub innymi negatywnymi konsekwencjami.
Czy procedura w ogóle jest potrzebna?
Whistleblowing uznaje się za procedurę cechującą się ponadprzeciętną skutecznością. To niemalże niezawodny sposób walki z rozmaitymi nadużyciami mającymi miejsce w organizacjach publicznych i prywatnych. Uznaje się, że procedura powinna być wdrożona w każdym przedsiębiorstwie, jako nieodłączna część systemu etycznego.
Podsumowując, pojęcie whistleblowingu nie znajduje adekwatnego tłumaczenia na polski. Procedura polega na informowaniu przez członków organizacji o wszelkiego rodzaju nadużyciach, które mają miejsce w przedsiębiorstwach, w których pracują lub pracowali. W ten sposób dąży się do zachowania etyki i uczciwości postępowania wśród pracowników i ich przełożonych. Whistleblowing swoje korzenie znajduje w Stanach Zjednoczonych w czasach Wojny Secesyjnej. Osobę informującą o nadużyciach nazywa się whistleblowerem. Jego zachowanie cechuje się: niespodziewanym odkryciem, szlachetnymi zamiarami, alarmem i zagrożeniem. Whistleblowerem może zostać pracownik, ale również: konkurencja, klient, anonim, akcjonariusz, sprzedawca lub sprawca.
- Czym dokładnie jest kultura organizacji? Sprawdź, jakie znaczenie ma kultura organizacyjna firmy
- Audyt wewnętrzny – definicja, funkcje w obszarze zarządzania przedsiębiorstwem
- Czym jest benchmarking?
- Czym jest controlling i jak wpływa na zarządzanie przedsiębiorstwem?
- Organizacja pracy – zobacz, czym jest i jak powinna się odbywać!
